Jakie są przyczyny otyłości

Jakie są przyczyny
otyłości

Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), otyłość to problem o zasięgu globalnym dotyczący populacji krajów już nie tylko wysoko rozwiniętych, ale aktualnie także i tych charakteryzujących się niskim oraz średnim poziomem dochodów [1]. O rozmiarach epidemii, jaką jest otyłość, świadczą dane liczbowe. W samym tylko 2016 roku więcej niż 1,9 mld dorosłych miało nadwagę, a 650 mln osób w tej grupie było otyłych. Niepokojący jest również fakt, że otyłość coraz częściej stwierdza się także u dzieci [2]. W Polsce nadmierna masa ciała występuje u ponad połowy dorosłych oraz u co ósmego dziecka, a częstość występowania tego stanu ciągle rośnie [3].

Otyłość stanowi złożony, poważny problem zdrowotny, na który wpływ wywiera wiele czynników zarówno o charakterze indywidualnym, jak społecznym. Wśród nich wymienia się następujące:
– czynniki środowiskowe (w tym rodzaj stosowanej diety oraz aktywność fizyczna);
– czynniki genetyczne;
– czynniki metaboliczne [4].

Czynniki środowiskowe
Podstawową przyczyną otyłości jest zachwianie równowagi w zakresie tzw. bilansu energetycznego, tj. stosunku ilości kilokalorii przyjmowanych do wydatkowanych. Gdy organizm otrzyma więcej energii, niż będzie w stanie zużyć, długo utrzymująca się nadwyżka kilokalorii spowoduje wzrost masy ciała [5].

Spożyciu większej ilości energii niż organizm rzeczywiście potrzebuje sprzyja fakt rosnącej popularności szybkiej, łatwej w przygotowaniu, wysoko przetworzonej żywności, obfitującej jednocześnie w cukry proste oraz tłuszcze. Także i nieaktywny tryb życia, praca siedząca, praca w godzinach nocnych oraz brak higieny snu, zwiększając m.in. ryzyko utrzymania nawyku podjadania, przesuwają stan równowagi w stronę bilansu dodatniego [3].

Jak podaje Głębocka [6], do problemu otyłości przyczynia się też wpływ otoczenia, nawyki oraz przyzwyczajenia, jak również załamanie się procesów samoregulacji i postrzeganie jedzenia w kategorii regulatora stanów afektywnych. Od najmłodszych bowiem lat człowiek uczy się określonych zachowań żywieniowych, ulegając wpływom opiekunów, kształtując codzienne nawyki oraz pielęgnując wpojone tradycje. Poszczególne decyzje podejmowane są na zasadzie naśladownictwa, stąd uważa się, że dziecko z rodziny, która stosuje właściwie skomponowaną dietę, ma większą szansę na to, że określone nawyki utrzyma i w życiu dorosłym [6].

Problemem może być także nieumiejętność radzenia sobie z codziennymi kłopotami i zajadanie stresu, trudności w realizacji potrzeb psychicznych, takich jak miłość czy bezpieczeństwo, w sposób bardziej adekwatny niż przejadanie się, a także brak samoakceptacji mogący stanowić zarówno przyczynę, jak i skutek zaburzeń w zakresie odżywiania się [7].

Równie ważnym aspektem jest wpływ środowiska w czasie pracy oraz w czasie wolnym. Bywa bowiem, że dana osoba ulega zachowaniom współtowarzyszy, np. podczas kolacji w restauracji zamawiając deser czy dodatkowe danie wzorem pozostałych uczestników, choć jej potrzeby w zakresie uczucia sytości zostały już wcześniej zaspokojone. Do grupy omawianych czynników należą również celowe zabiegi ze strony producentów czy właścicieli restauracji. Rozmiar opakowania kupowanego produktu, układ, różnorodność, a nawet oświetlenie dań serwowanych w barze może wpłynąć na podjęcie decyzji o wyborze bardziej kalorycznej przekąski czy zjedzenia większej porcji niż zwyczajowo potrzebnej danej osobie [8].

Czynniki genetyczne
W wybranych przypadkach otyłości ważną rolę może odgrywać czynnik genetyczny. Jak podaje Jarosz [5], dziecko rodziców szczupłych obarczone jest ryzykiem rozwoju nadmiernej masy ciała na poziomie 7%, podczas gdy dziecko mające otyłą matkę i ojca – aż w 80%. Czynniki genetyczne będą tutaj związane m.in. z regulacją apetytu, preferencjami dotyczącymi wyboru określonych produktów, funkcjami komórki tłuszczowej w kontekście wydzielania substancji metabolicznie aktywnych (np. leptyny – hormonu sytości) czy z procesami termogenezy z uwzględnieniem termogenezy poposiłkowej, podstawowej przemiany materii i spontanicznej aktywności ruchowej. Skłonnościami do otyłości charakteryzują się też osoby będące nosicielami mutacji genów MC4R, receptora leptyny lub FTO [5].

Jak już jednak wcześniej wspomniano, przyczyną otyłości są także przekazywane z pokolenia na pokolenie nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Stąd można przypuszczać, że w określonym procencie przypadków, w których osoby otyłe za powód swoich problemów wskazują uwarunkowania genetyczne, podłożem choroby nie jest obecność wadliwych genów czy ich kombinacji, ale właśnie sposób odżywiania się w danej rodzinie. Jak podaje Olszanecka-Glinianowicz [7], takie sytuacje, w których winą mogą zostać obarczone geny, są rzadkie i zwykle stanowią część określonego stanu chorobowego lub zespołu, np. zespołu Pradera-Williego, Laurence’a-Moona-Biedla, Cushinga [9] czy zespołu Cohena, osteodystrofii Albrighta albo rodzinnej lipodystrofii Dunninga. Predyspozycje genetyczne do występowania otyłości nie mogą też zostać ocenione na podstawie samego tylko wywiadu rodzinnego [7].

Czynniki metaboliczne
Prawdopodobieństwo wystąpienia otyłości zwiększa się także w przypadku złego stanu zdrowia, w tym zwłaszcza w sytuacji, gdy u danej osoby występują określone jednostki chorobowe o charakterze endokrynologicznym, takie jak niedoczynność tarczycy, zespół policystycznych jajników (PCOS) [3], hipogonadyzm, niedobór hormonu wzrostu czy hiperinsulinizm pierwotny [10].

Trudności w utrzymaniu prawidłowej masy ciała może potęgować również przyjmowanie określonych leków. Wśród nich wymienia się m.in. niektóre antydepresanty oraz leki przeciwdrgawkowe [3], a także glikokortykosteroidy, insulinę, pochodne sulfonylomocznika oraz octan medroksyprogesteronu [7].

Należy równie mocno podkreślić, że obecność wymienionych leków bądź też stanów zdrowotnych może wpłynąć na wartość podstawowych wydatków energetycznych organizmu, co przy określaniu końcowej wysokości zapotrzebowania może prowadzić do jej przeszacowania. W uproszczeniu będzie to oznaczało możliwość przekraczania należnej podaży energii wraz ze spożywanymi posiłkami, pomimo że pacjent będzie przekonany o pozostawaniu na ujemnym bilansie i tym samym diecie redukcyjnej [10].

Z omawianym obszarem można również powiązać zaburzenia w zakresie wydzielania hormonów głodu i sytości spowodowanych np. niewłaściwą długością snu. Taką zależność wykazano m.in. u osób, które śpią krócej niż 6 godzin. Nieprawidłowości w poziomach leptyny i greliny zwiększają preferencje co do wysokokalorycznej żywności, a tym samym, znacznie częściej predysponują do tycia [5].

Autor: mgr Maria Brzegowy – dietetyk, Narodowy Instytut Onkologii, Oddział w Krakowie

1. WHO, Obesity, https://www.who.int/health-topics/obesity#tab=tab_1 [dostęp online 29.12.2020]
2. WHO, Obesity and overweight, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight [dostęp online 29.12.2020]
3. Zgliczyński W.: Nadwaga i otyłość w Polsce, Zagadnienia społeczno-gospodarcze 2017, 4(227), INFOS, s. 1-4
4. Jung A.: Otyłość – choroba cywilizacyjna, Pediatria i Medycyna Rodzinna 2014, 10(3), s. 226-232
5. Jarosz M.: Dietetyka. Żywność, żywienie w prewencji i leczeniu, Wyd. IŻŻ, Warszawa 2017
6. Głębocka A.: Wybrane jednostki nozologiczne w pracy psychodietetyka. Aspekt psychologiczny, cz. 5, r. 24, Otyłość, Aspekt psychologiczny, s. 438-447, w: Psychodietetyka, red. n. Brytek-Matera A., Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2020
7. Olszanecka-Glinianowicz M.: Wybrane jednostki nozologiczne w pracy psychodietetyka, cz. 5, r. 24, Otyłość, Aspekt medyczny, s. 425-438, w: Psychodietetyka, red. n. Brytek-Matera A., Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2020
8. Wansink B.: Mindless Eating: Why We Eat More Than We Think, HayHouse 2011, UK
9. Bora K.: 2016. Obesity: Causes and Consequences, BioNE 2016, 1; https://www.researchgate.net/publication/312499333_Obesity_Causes_and_Consequences [dostęp online 29.12.2020]
10. Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D.: Dietoterapia, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2015