Rola psychologa w chirurgicznym leczeniu otyłości

Rola psychologa w chirurgicznym leczeniu otyłości

Już wiemy, że otyłość nie dotyczy odsetka czy promila społeczeństw, tylko jest najszybciej rozwijającą się chorobą ludzkości i stwarzającą najwięcej problemów społecznych i gospodarczych. Dla osób otyłych jest często przeszkodą w funkcjonowaniu społecznym i problemem na całe życie, gdzie krótkoterminowe interwencje i strategie leczenia nie przynoszą długotrwałego sukcesu, a osoby chorujące raz za razem wracają do poprzedniej wagi. Dla osób z chorobą otyłościową oznacza to ogromne obciążenia fizyczne i psychiczne. Z tego powodu w zależności od stopnia zaawansowania choroby rekomenduje się leczenie zachowawcze obejmujące zmianę zachowań żywieniowych, włączenie aktywności fizycznej i psychoterapię, a w przypadku osób chorujących na otyłość olbrzymią najskuteczniejszą metodą leczenia jest chirurgia bariatryczna.

Sama operacja sprawy nie rozwiązuje i nie zlikwiduje przyczyn, które doprowadziły do rozwoju choroby. Operacja bariatryczna jest punktem wyjścia do leczenia i jest tylko narzędziem wspomagającym cały proces. Żeby uzyskać zadowalające efekty leczenia chirurgicznego, pacjent musi trwale zmienić nawyki i zachowania żywieniowe. Niestety bardzo często w pracy klinicznej spotykam się z błędnym przekonaniem wśród pacjentów, że „zrobię sobie operację i rozwiąże się mój problem z jedzeniem, bo operacja wymusi, że będę jadł mniej”. Niestety, to nie jest prawda, to błędne przekonanie prowadzi do samooszukiwania się i unikania przejęcia odpowiedzialności za leczenie i niestety wpływa na brak efektów leczenia.

Otyłość jest choroba przewlekłą, a chirurgia bariatryczna nie jest „magicznym rozwiązaniem” czy pójściem na łatwiznę”. Choroba otyłościowa nie jest chorobą żołądka i nie jest związana z jego wielkością, a dotyczy podejmowanych decyzji odnośnie do jedzenia i pobudek za tymi decyzjami stojących. Tak więc operacja nie zmienia nawyków i zachowań żywieniowych, „nie zwalnia” pacjenta z pracy i działania, a wręcz odwrotnie – wyzwala konieczność radykalnej zmiany. Bez jego zaangażowania i wysiłku proces leczenia chirurgicznego, który jest bardzo trudny, ale możliwy do realizacji, nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Trudność polega na konflikcie wewnętrznym, którego doświadczają chorzy na otyłość, próbując zmienić swoje przyzwyczajenia. Dzieje się tak, ponieważ konsekwencje związane z nieprawidłowymi zachowaniami żywieniowymi wywołują cierpienie, jak i również przynoszą swoiste korzyści np. w postaci natychmiastowej przyjemności związanej z jedzeniem. Ze względu na to, że każda zmiana zachowania jest ogromnie stresująca i wymaga ogromnych pokładów energii istotną rolę w procesie leczenia choroby otyłościowej pełni psycholog.

Zadania psychologa są różne w zależności od etapu leczenia bariatrycznego. Rodzaj i zakres oddziaływań psychologicznych ma na celu skuteczną i bezpieczną pomoc choremu w modyfikacji zachowań związanych z jedzeniem. Wyróżnia się trzy etapy leczenia. Na etapie kwalifikacji do operacji bariatrycznej psycholog poznaje historię chorego i diagnozuje psychologiczne mechanizmy funkcjonowania jednostki. Ważnym elementem jest poznanie nawyków chorego i powodów z czego wynikają decyzje i zachowania, jakie podejmuje pacjent. Czy wybory żywieniowe dotyczą braku odpowiedniej wiedzy żywieniowej i świadomości odnośnie do funkcji jedzenia, czy z błędnych przekonań typu „jedzenia nie można marnować”, a „cukier krzepi”, czy z nieumiejętności planowania zakupów i przygotowywania posiłków, czy jednak trudność z jedzeniem ma swoje przyczyny w bolesnych, nie przepracowanych doświadczeniach życiowych. Z powodu złożonej etiologii otyłości oraz negatywnych postaw społecznych wobec choroby badania pokazują, że wskaźnik psychopatologii u chorych na otyłość olbrzymią jest wysoki i wynosi około 60-70%. Zatem bardzo ważną rolą, jaką pełni psycholog jest ocena stanu psychiczny chorego. Najczęściej diagnozowanymi zaburzenia współwystępującymi z otyłością są zaburzenia odżywiania się, zaburzenia nastroju oraz zaburzenia lękowe. Zebrane informacje nie mają na celu dyskwalifikacji chorego z chirurgicznego leczenia, a zaproponowanie optymalnych form leczenia, by stan psychofizyczny chorego był stabilny, a operacja przeniosła, jak najlepsze rezultaty.

Kolejnym etapem jest przygotowanie chorego do operacji. Jednym z podstawowych elementów w procesie zmiany jest odpowiedni poziom zaangażowania i motywacji pacjenta. Każdy pacjent jest inny i każdy doświadcza innych trudności w obszarze jedzenia. Indywidualne podejście do chorego pomaga w dotarciu do jego zasobów i mocnych stron, pozwala wzmocnić motywację, a w konsekwencji zmobilizować do pracy nad zmianą nieprawidłowych zachowań żywieniowych. Zadaniem psychologa na tym etapie leczenia jest towarzyszenie i wsparcie chorego w procesie oraz przekazanie odpowiedzialności za leczenie choremu na otyłość. Psycholog pracuje z chorym nad modyfikacją sposobu myślenia i destrukcyjnymi przekonaniami na temat siebie, otaczającego świata i jedzenia. Pacjenci w bezpiecznych warunkach zdobywają i doskonalą nowe zachowania żywieniowe oraz korektywne nawyki: zdobywają wiedzę i umiejętności, wzmacniają samokontrolę, doświadczają korzyści płynących z wprowadzanych zmian, odzyskują wiarę i sprawczość działania. W zależności od stanu psychicznego oraz od trudności, jakie doświadczają chorzy na otyłość rekomendowane jest podjęcie psychoterapii bądź wskazana jest konsultacja z lekarzem psychiatrą. Podejmowane interwencje nie są przeciwwskazaniem w chirurgicznym leczeniu otyłości, wspomagają realizację celów oraz przygotowują pacjenta mentalnie oraz fizycznie do życia po chirurgicznym leczeniu otyłości.

Kwalifikacja do operacji następuje po całościowej ocenie stanu psychofizycznego chorego i ocenie jego gotowości do kontynuowania zaleceń po wykonaniu zabiegu. Tak naprawdę najtrudniejszy etap w leczeniu choroby otyłościowej to etap opieki pooperacyjnej. Na tym etapie rola psychologa związana jest z psychoedukacją i pobudzaniem wytrwałości operowanego do konsekwentnego trwania w zmianie zachowań służących redukcji masy ciała. „Droga zmiany” nie jest łatwa, gdyż związana jest z ryzykiem nawrotu do starych automatyzmów. Wysokie oczekiwania chorego, co do efektów operacji i towarzyszący optymizm często wyłączają czujność pacjenta i prowadzą do powrotu do starych przyzwyczajeń. Dlatego pobudzanie świadomości i samokontroli jest bardzo istotne dla osiągnięcia zadowalających i długoterminowych rezultatów leczenia.

Proces leczenia choroby otyłościowej jest niezwykle skomplikowany. W leczeniu kluczowe jest zdiagnozowanie przyczyn i mechanizmów, które doprowadziły do rozwoju choroby, podjęcie działania mającego na celu zmianę nieprawidłowych mechanizmów i trwałe utrzymanie efektów z minimalizowaniem ryzyka nawrotów przyrostu masy ciała. Jest to obszar do pracy z chorym, w którym kluczową rolę odgrywa właśnie psycholog.

Autor: mgr Marzena Sekuła – psycholog, Uniwersytet SWPS w Warszawie

1. World Health Organization https://www.euro.who.int/en/health-topics/noncommunicable-diseases/obesity (10.08.2021)
2. Sekuła M., Paśnik K. – „Rola psychologa w chirurgicznym leczeniu otyłości olbrzymiej” – Lekarz Wojskowy 2016:95(3)298-301.
3. Sekuła M., Kwiatkowski A., Paśnik K. Znaczenie przedoperacyjnej oceny psychologicznej chorych na otyłość olbrzymią leczonych chirurg, Lekarz Wojskowy, 2020, 98(1); 48-52.
4. Szeliga, J., Wyleżoł, M., Major, P., Budzyński, A., Binda, A., Proczko-Stepaniak, M., Boniecka, I., Matłok, M., Sekuła, M., Kaska, Ł., Myśliwiec, P., Szewczyk, T., Możański, M., Kowalski, G., Pesta, W., Lisik, W., Michalik, M., Lewandowski, T.,  and Paśnik, K. (2020). Metabolic and Bariatric Surgery Chapter of the Association of Polish Surgeons. Bariatric and metabolic surgery care standards. Videosurgery and Other Miniinvasive Techniques, 15(3), pp.391-394. https://doi.org/10.5114/wiitm.2020.97935.